Sinh ra và lớn lên trên vùng văn hóa Nghệ - Tĩnh, Hồ Chí Minh được kế thừa và hấp thụ những tinh hoa của truyền thống dân tộc và quê hương ngay từ tuổi thiếu niên, từ trong gia đình. Tuổi thơ Hồ Chí Minh đã chứng kiến cảnh nước mất nhà tan, cuộc sống ngày càng cơ cực của người dân Nghệ - Tĩnh, chứng kiến những sự khủng bố đẫm máu và áp bức bóc lột ngày càng nặng nề của chính quyền thực dân và tay sai. Trong những năm tháng Người lớn lên trên mảnh đất quê hương, tinh thần bất diệt của khởi nghĩa Hương Khê vẫn còn vang vọng. Ý chí đấu tranh quật cường và tinh thần hy sinh anh dũng của các chí sĩ trong phong trào Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục cùng các phong trào yêu nước kháng Pháp như ngọn lửa âm ỉ vẫn cháy trong lòng những người yêu nước Việt Nam.

Sự hun đúc của truyền thống đất nước, quê hương, gia đình lại được phát huy bởi những tố chất cá nhân, riêng của Hồ Chí Minh. Đó là một nhân cách giàu lòng yêu nước, thương yêu nhân dân; một vốn kiến thức văn hóa Đông - Tây được tích hợp phong phú và sự nhạy bén trước những tri thức mới. Sự hiểu biết của Hồ Chí Minh được củng cố, động viên bởi một ý chí kiên cường và nghị lực phi thường trước những khó khăn thử thách của một người thanh niên đầy hoài bão. Tất cả những điều đó là nền tảng tinh thần vững chắc để Hồ Chí Minh vượt qua những chặng đường đầy chông gai thử thách, quyết tâm thực hiện lý tưởng của mình: Giành độc lập, tự do cho dân tộc, hạnh phúc cho nhân dân.

Mặc dù theo học chữ Hán từ nhỏ nhưng Hồ Chí Minh sớm tiếp xúc và bị thuyết phục bởi những tư tưởng tiến bộ của cuộc Cách mạng dân chủ tư sản Pháp năm 1789: Tự do, Bình đẳng, Bác ái. Và Người đã đặt câu hỏi: Tại sao người Pháp làm được như vậy? Hồ Chí Minh thấy rằng: “Phải đi ra ngoài, xem cho rõ. Sau khi xem xét họ làm ăn ra sao, tôi sẽ trở về giúp đồng bào tôi”. Khi nhiều người đang hướng sự ngưỡng mộ của mình về phương Đông với Nhật Bản, một đế quốc mới ở châu Á đã chiến thắng nước Nga sa hoàng năm 1905, hay ngưỡng vọng bác sĩ Tôn Dật Tiên với chủ nghĩa Tam dân của ông đang làm rung chuyển Trung Hoa bằng cuộc Cách mạng Tân Hợi 1911, thì Hồ Chí Minh tìm đường sang phương Tây, đến nước Pháp, nơi đã tuyên bố về quyền “Tự do - Bình đẳng - Bác ái” để tìm hiểu thực chất đó là gì.

Đi tìm con đường cứu nước

Ngày 5-6-1911, khi ra đi tìm một con đường mới cho cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, Hồ Chí Minh chỉ nung nấu một quyết tâm cháy bỏng: “Tự do cho đồng bào tôi, độc lập cho Tổ quốc tôi, đấy là tất cả những điều tôi muốn, đấy là tất cả những điều tôi hiểu”. Đối với Hồ Chí Minh, mọi con đường đều không có ý nghĩa gì nếu không nhằm mục đích đem lại độc lập - tự do cho dân tộc, quyền làm người và ấm no hạnh phúc cho nhân dân.

Khát vọng giải phóng dân tộc, giải phóng nhân dân là nguồn sức mạnh nâng bước chân, là ngọn lửa hồng sưởi ấm tinh thần Hồ Chí Minh trên những chặng đường bôn ba. Trong những năm 1911-1917, Hồ Chí Minh (với tên là Văn Ba) đã thật sự sống cuộc sống của một người lao động trên nhiều đất nước ở các lục địa Á, Âu, Phi, Mỹ. Qua những năm tháng đó, Hồ Chí Minh đã tích lũy cho mình một vốn sống thực tiễn phong phú, đồng thời qua đó Người cũng thu nhận thêm nhiều tri thức từ những nền văn hóa của các dân tộc. Tất cả những điều đó đã hun đúc, rèn luyện nên bản lĩnh của một nhà cách mạng chuyên nghiệp sau này. Hồ Chí Minh trở thành một trong số ít những chiến sĩ cách mạng giàu kinh nghiệm thực tiễn nhất của phong trào đấu tranh giải phóng các dân tộc thuộc địa những năm đầu thế kỷ 20.

Tháng 6-1920, Hồ Chí Minh đọc Sơ thảo lần thứ nhất những luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc địa của V.I. Lê-nin được đăng trên báo L’Humanité (Nhân đạo) và đã có được lời giải đáp cho câu hỏi khát khao đã cháy trong lòng mình hàng chục năm qua. Luận cương của V.I. Lê-nin đã gây cho Hồ Chí Minh một cảm xúc mạnh mẽ. Hồ Chí Minh đã tìm thấy sự ủng hộ và nguồn sức mạnh để vươn tới cái đích của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

Trong bóng tối dày đặc của chủ nghĩa thực dân, từ một người yêu nước nhiệt thành, Hồ Chí Minh đã đi một con đường hoàn toàn khác với những con đường các nhà cách mạng “đàn anh” đã đi. Kết quả của hoạt động thực tiễn và việc tiếp nhận lý luận ban đầu càng làm sáng tỏ hơn con đường để cứu dân tộc mà Người đang đi tìm và dẫn tới Quyết định quan trọng thứ hai sau quyết định sang phương Tây tìm đường cứu nước. Đó là quyết định đưa cuộc đấu tranh giải phóng của dân tộc Việt Nam theo con đường cách mạng của Lê-nin.

Tư tưởng yêu nước của Hồ Chí Minh đã vượt trước những quan niệm cứu nước đương thời. Hồ Chí Minh không đi theo lối mòn bảo thủ mà có tính phê phán, hướng tới mục tiêu cách mạng triệt để giải phóng dân tộc, giải phóng nhân dân. Tư tưởng yêu nước truyền thống, khát vọng cứu nước mang thêm những yếu tố mới đi theo Hồ Chí Minh trong suốt những năm bôn ba đã gặp chủ nghĩa Mác - Lê-nin. Sự gặp gỡ này phản ánh những nhu cầu đang đặt ra của lịch sử là xác định một con đường đúng đắn cho cuộc đấu tranh giải phóng của dân tộc Việt Nam nói riêng và các dân tộc thuộc địa nói chung. Nghiên cứu, tiếp thu những nguyên lý cơ bản của học thuyết Mác - Lê-nin về cách mạng giải phóng dân tộc, Hồ Chí Minh vận dụng sáng tạo và bổ sung những luận điểm mới để học thuyết này phù hợp với thực tiễn phong trào cách mạng thuộc địa và Việt Nam. Người cho rằng cần phải bổ sung vào chủ nghĩa Mác - Lê-nin những vấn đề của các dân tộc phương Đông mà trong thế kỷ 19 do những điều kiện lịch sử, Mác và Ăng-ghen chưa thể có được hoặc chưa phát triển một cách đầy đủ.

Những điểm cần bổ sung đó là thực tiễn của phong trào yêu nước, phong trào đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân xâm lược ở các nước phương Đông và Việt Nam nói riêng. Người đã phát hiện ra nội dung lớn mà các tác phẩm lý luận thời đó ít đề cập: Đó là sức mạnh của chủ nghĩa dân tộc chân chính và tinh thần yêu nước tiềm tàng trong mỗi cá nhân được bồi đắp lâu dài từ truyền thống. Sức mạnh này thể hiện sinh động ở Việt Nam trong các phong trào chống Pháp xâm lược, thu hút mọi lực lượng xã hội, mọi tầng lớp, giai cấp. Hồ Chí Minh cho rằng điều cốt yếu là phải huy động sức mạnh của toàn dân tộc.

Người nhấn mạnh: “Chủ nghĩa dân tộc là động lực lớn của đất nước” và nếu phát động - phát huy được nguồn “động lực lớn” đó thì công cuộc giải phóng dân tộc mới giành được thắng lợi.

Với luận điểm nhất quán “Cách mệnh muốn thành công trước hết phải có Đảng cách mệnh”; “Đảng có vững cách mệnh mới thành công”, Hồ Chí Minh đã từng bước chuẩn bị về chính trị và tư tưởng, huấn luyện cán bộ và xây dựng tổ chức - những tiền đề cần thiết để hình thành một Đảng cách mệnh chân chính, vững mạnh và đủ khả năng lãnh đạo cuộc đấu tranh giải phóng của dân tộc. Những cán bộ cách mạng trẻ tuổi đầy nhiệt huyết được Người huấn luyện ở Quảng Châu trở về nước hoạt động hăng hái, sôi nổi đã trực tiếp dẫn đến sự phát triển mạnh mẽ của cuộc đấu tranh ở Việt Nam trong những năm nửa sau thập niên 1920. Các tổ chức cộng sản đầu tiên ở Việt Nam đã ra đời trong cuộc đấu tranh đó. Cuối tháng 12-1929, Hồ Chí Minh rời Xiêm đến Hồng Công (Trung Quốc) với tư cách là phái viên của Quốc tế Cộng sản triệu tập và chủ trì Hội nghị hợp nhất các tổ chức cộng sản của Việt Nam để thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Các đại biểu dự Hội nghị đã thông qua Chánh cương vắn tắt; Sách lược vắn tắt; Điều lệ tóm tắt, Chương trình vắn tắt do Hồ Chí Minh soạn thảo. Những văn kiện này hợp thành nội dung Cương lĩnh đầu tiên của Đảng.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về cách mạng giải phóng dân tộc được khẳng định

Cương lĩnh đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam do Hồ Chí Minh soạn thảo đã nêu được những vấn đề cơ bản về đường lối của cách mạng Việt Nam, đó là tuyên bố về sự lựa chọn con đường phát triển cách mạng Việt Nam của Đảng Cộng sản Việt Nam khi mới ra đời. Nhiệm vụ giành lại độc lập dân tộc, giải phóng nhân dân khỏi ách áp bức, nô lệ là nhiệm vụ mang ý nghĩa cấp bách, sống còn được đặt trước nhiệm vụ đấu tranh giai cấp. Trong cuộc đấu tranh này Đảng cần tập hợp được khối lực lượng đông đảo nhất của toàn dân, huy động được sức mạnh đoàn kết to lớn nhất của dân tộc và thời đại mới bảo đảm giành được thắng lợi.

Vì nhiều nguyên nhân nên đã có một giai đoạn những luận điểm sáng tạo về cách mạng Việt Nam của Hồ Chí Minh đã bị Quốc tế Cộng sản coi là “hữu” khuynh, dân tộc chủ nghĩa, quốc gia chủ nghĩa, coi nhẹ đấu tranh giai cấp... Vượt qua những thử thách, Hồ Chí Minh kiên trì giữ vững quan điểm, tư tưởng của mình. Trong bối cảnh có nhiều biến động sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, Hồ Chí Minh tìm đường về nước và từ Hội nghị Trung ương 8 (tháng 5-1941) dưới sự chủ trì của Người, Hồ Chí Minh đã trực tiếp cùng với Ban Chấp hành Trung ương Đảng lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Kể từ đó, “tư tưởng của Người và đường lối của Đảng là thống nhất và có những bước phát triển mới, toàn diện, hoàn chỉnh, đáp ứng những yêu cầu mới của cách mạng Việt Nam” (2). Ngày 19-5-1941, giữa vùng núi rừng Pắc Bó (Cao Bằng), theo sáng kiến của Hồ Chí Minh, Mặt trận Việt Minh ra đời. Đây là kết quả của một quá trình vận động cách mạng. Tư tưởng độc lập, tự do, chiến lược cách mạng giải phóng dân tộc của Hồ Chí Minh thể hiện trong Cương lĩnh đầu tiên của Đảng (năm 1930), trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8, trong Chương trình cứu nước của Mặt trận Việt Minh đã được hiện thực hóa ngày càng mạnh mẽ trong cuộc đấu tranh. Đảng đã đoàn kết được đông đảo quần chúng, tập hợp trong Mặt trận dân tộc thống nhất dưới sự lãnh đạo của Đảng nhằm mục tiêu cao nhất: Độc lập dân tộc.

Hồ Chí Minh về nước trực tiếp chỉ đạo cách mạng Việt Nam cũng mang về những nhận định mới về tình hình thế giới và đề ra sách lược đối ngoại cho cách mạng Việt Nam trong bối cảnh Chiến tranh thế giới thứ hai đang lan rộng. Người đã nhận định cuộc chiến tranh sẽ tạo những cơ hội quý báu cho công cuộc giải phóng của nhân dân Việt Nam. Người cũng trực tiếp xây dựng nhiều mối quan hệ với các nước đồng minh chống phát-xít, tạo ra những tiền đề cho việc xác lập vị thế của nước Việt Nam độc lập trên trường quốc tế sau này.