TỪ CHÍNH NGHĨA XÁ, PHƯỜNG NGHĨA XÁ, QUẬN LÊ CHÂN
19
07
2024
in trang
.jpg)
- TÊN GỌI DI TÍCH
Từ Chính Nghĩa Xá là tên một ngôi đền thờ danh tướng Phạm Tử Nghi, đồng thời là di tích lưu niệm về ông tại quê hương. Phạm Tử Nghi - một trang võ tướng tài ba, đảm lược, sức địch muôn người của vương triều Mạc (1527 - 1592) từng làm quan tới chức phò mã đô uý, tước Tử Dương hầu Thành Quốc Công.
Nhân dân địa phương được truyền ngôn lại rằng: Từ Chính Nghĩa Xá được xây dựng trên chính mảnh đất của gia đình Phạm Tử Nghi. Trải qua bao biến thiên của lịch sử quê hương, đất nước, Từ Chính Nghĩa Xá đã nhiều lần thay dạng đổi hình để cuối cùng định vị với dáng vẻ hiện tại, một thực thể kiến trúc hiện hữu của nghệ thuật dân tộc cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
Trong quá trình phát triển và mở rộng đô thị Hải Phòng, làng quê Nghĩa Xá đã hòa nhập trong đời sống thị thành cùng nhiều làng xã cổ truyền khác như An Biên, Gia Viên, Lạc Viên, Hàng Kênh... Làng Nghĩa Xá xưa chỉ còn lại hình dáng lờ mờ trong hồi ức của các cụ già. Cảnh quan làng xưa, xóm cũ tuy không còn nữa nhưng tên tuổi và truyền thống lịch sử của nó mãi mãi vang vọng trong tâm thức của nhân dân thành phố nhờ ngôi cổ từ rất đỗi thân quen.
Từ Chính Nghĩa Xá hiện tại dù bị cái chật chội, ồn ào của đời sống đô thị từng ngày, từng giờ chi phối, song vẫn giữ được nét tĩnh mịch, hư ảo của chốn linh thiêng. Nhà cửa san sát vây quanh và cái bề bộn của nhịp sống công nghiệp, thương mại đời thường ít nhiều ảnh hưởng đến không gian kiến trúc, bản cảnh của cõi linh. Mặt khác, môi trường ấy càng làm tăng thêm giá trị kim ngân cho công trình. Nó là cái cổ kính hiếm hoi trong muôn vàn cái mới nở tràn, nó là cái dân tộc được hun đúc từ ngàn năm đang được bảo lưu, trân trọng trong cải văn minh, tiền bộ của tốc độ đô thị hóa đến "chóng mặt" của thành phố. Thăm Từ Chính Nghĩa Xá, ta lại được thấy cuộc sống mới không hề phủ nhận giá trị văn hóa cha ông, mà những giá trị ấy đang được giữ gìn và nâng cao.
- LOẠI HÌNH DI TÍCH
Từ Chính Nghĩa Xá là một công trình kiến trúc nghệ thuật cổ, một đài tưởng niệm về Tứ Dương Hầu Phạm Tử Nghi tại quê hương ông. Xét nội dung giá trị hiện tồn của di tích, chúng tôi xếp Từ Chính Nghĩa Xá và lăng Tứ Dương Hầu Phạm Tử Nghi vào loại hình di tích lịch sử văn hóa.
- NHÂN VẬT LỊCH SỬ
Phạm Tử Nghi sinh ngày 2 tháng 2 năm Kỷ Tỵ niên hiệu Hồng Thuận Nguyên Niên (1509), mất ngày 14 tháng 9 năm năm Tân Hợi niên hiệu Cảnh Lịch Thứ 4 (1551). Ông tên húy là Thành, tên chữ là Tử nghi. Ông nguyên là người Vĩnh Niệm, tổng An Dương, huyện An Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải dương (nay thuộc địa bàn giữa hai phường Nghĩa Xá và Vĩnh Niệm - quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng Hải Phòng).
Từ nhỏ ông đã thông minh, ham học hỏi và đặc biệt là có sức vóc hơn người. Con người Phạm Tử Nghi hội tụ đủ những phẩm chất, những điểm ưu việt để sau này được triều đình trọng dụng. Vào thời nhà Mạc, Phạm Tử nghi đã trờ thành một tướng cấp cao với tước Tứ Dương Hầu.
Theo các tài liệu lịch sử, năm 1546, vua Mạc là Mạc Phúc Hải chết, con trưởng là Mạc Phúc Nguyên lên nối ngôi. Vì vua còn nhỏ tuổi, Phạm Tử Nghi có chủ trương lập Mạc Chính Trung là con thứ của Mạc Đăng Dung nối ngôi nhưng các đại thần nhà Mạc không nghe. Phạm Tử Nghi bèn cùng với Mạc Văn Minh là cháu Mạc Đăng Dung đưa Mạc Chính Trung về Hoa Dương, huyện Ngự Thiên (nay thuộc Thái Bình) lập triều đình riêng. Quân nhà Mạc đã nhiều lần tấn công nhưng đều bị Phạm Tử Nghi đánh bại.
Theo Văn hóa Yên Hưng - Di tích, về sau Phạm Tử Nghi đưa Mạc Chính Trung ra chiếm cứ vùng Yên Quảng (Quảng Ninh ngày nay) và đánh cả sang vùng Quảng Đông, Quảng Tây của nhà Minh. Trong bản ngọc phả Nam Hải đại vương sao năm Tự Đức 22 (năm 1869), soạn giả đã mô tả những hoạt động của Tứ dương hầu Phạm Tử Nghi như sau:… Chiếm cứ Lưỡng Quảng rồi tiến hẳn đến Nam Kinh. Anh hào các nước đều phải bó tay, một trận tòa thắng lại giơ gươm chém cây cột đồng Mã Viện dựng lên thuở trước đến nay vẫn còn vết kiếm”.
Với tinh thần, chí khí của người anh hùng yêu nước, hành động của tướng Phạm Tử Nghi trên đất Minh đã làm đối phương phải nể phục và khiếp sợ, dám thẳng tay chém vào cây cột đồng Mã Viện - biểu tượng ách đô hộ của người phương Bắc với người phương Nam, đồng thời còn làm cho người Minh phải hoang mang sợ hãi. Hơn hết những sự này xảy ra này đều được xác nhận trong ghi chép của cả hai nước. Đây là minh chứng hùng hồn để thấy rằng nhân vật này tuy chỉ xuất hiện trong một thời điểm, một giai đoạn biến loạn của lịch sử nhưng đã để lại những dấu ấn nhất định, những oai danh không thể phủ nhận.
Tứ Dương Hầu Phạm Tử Nghi là một danh tướng tài ba, hết lòng vì dân vì nước, đặc biệt với mảnh đất quê hương Vĩnh Niệm, Ngài cũng ghi dấu những công đức lớn lao.
Về cái chết của Phạm Tử Nghi, theo Ngọc phả Nam Hải đại vương, trong khi Tử Nghi đang thắng trận, nhà Minh dùng kế sai người bắt cóc mẹ ông và ra điều kiện cho ông phải đầu hàng. Tử Nghi bèn xin giảng hòa để tạm bãi binh nhằm cứu mẹ. Nhưng khi ông đến hội ước giảng hòa thì người Minh liền bắt ông. Sau đó quân Minh chém ông, còn xác thì đốt thành tro, rắc cho gió thổi bay. Ngọc phả cũng chép tình tiết quanh vùng Tử Nghi bị chém, phát sinh ôn dịch, người và súc vật bị chết nên nhà Minh phải hậu táng cho ông.
Sử sách chép không thống nhất về thời gian chết của Phạm Tử Nghi. Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, ông bị hại vào năm 1551; theo Đại Việt thông sử, ông mất năm 1549.
Theo Ngọc phả Nam Hải đại vương, ông mất ngày 14 tháng 9 âm lịch niên hiệu Diên Thành đời Mạc Hậu Hợp (1578-1585). Dân làng quê hương ông vẫn lấy ngày 14 tháng 9 âm lịch là ngày giỗ Phạm Tử Nghi.
Do công tích của Phạm Tử Nghi đối với lịch sử nên ông được các triều đại phong kiến Lê, Nguyễn sắc phong thượng đẳng thần. Tại Hải Phòng, ước có khoảng hơn 20 làng xã thờ Phạm Tử Nghi (hay còn gọi là đức Thánh Niệm) làm thành hoàng hoặc phúc thần.
Phạm Tử Nghi không những là vị tướng, người anh hùng xuất thân từ địa phương, mà còn là người con có nhiều đóng góp cho xóm làng, quê hương.
Người con tài giỏi có sức khỏe phi thường này đã có công đắp con đường mang tên Thiên Lôi, đặc biệt hơn con đường đó còn là con đê ngăn nước mặn xâm nhập vào nội đô. Đê dài khoảng 3 dặm (trên 2km). Sở dĩ con đường ông đắp mang tên Thiên Lôi vì tương truyền rằng khi tập võ, ông đã dùng gậy, thét lên một tiếng vang trời và quật nát những đống đất đắp hai bên đường. Người làng lúc ấy cho rằng ông là tướng Thiên Lôi trên trời được phái xuống nên gọi đường ấy là đường Thiên Lôi. Con đê này ngày nay đã trở thành con đường sầm uất bậc nhất thành phố Hải Phòng Hải Phòng và vẫn giữ nguyên tên Thiên Lôi vốn có của nó.
Nói đến sức mạnh phi thường của danh tướng Phạm Tử Nghi, người dân “Làng Niệm” vẫn còn truyền tụng nhau một số câu chuyện khác.
Có lần làng giao cho Phạm Tử Nghi mang tiền lên Kinh đô nộp thuế. Xong xuôi, ông dạo chơi qua bến cửa Đông, thấy quân lính đang chung sức kéo một cây gỗ lim. Ông tủm tỉm cười và nói nhỏ: “Những đồ vá áo túi cơm ấy thì sao có thể làm tròn được trách nhiệm nặng nề!” Có người nghe thấy mach với quan khâm sai. Sau quan lại vào tâu với Vua để bắt tội vô lễ. Vua truyền rằng, nếu một mình làm được sẽ trọng thưởng.
Phạm Tử Nghi vâng lệnh đến bên bờ sông, vác thốc cây gỗ đó lên, đến trước mặt Vua mà ném xuống. Vua liền ban thưởng. Sau đấy văn võ bá quan còn chưa phục, Vua lại tiếp tục giao cho ông trị 3 con voi dữ ở cánh đồng Đồng Nhân, bảo vệ sự yên bình cho xóm làng. Phạm Tử Nghi xin phép luyện tập võ nghệ trong 3 tháng rồi đi đánh voi… Một trận đánh lớn đã diễn ra tưởng như quang cảnh trời sa đất thụt, sông cạn núi tàn. Phút chốc, cả 3 con voi, con thì chết, con thì què gãy.
Không chỉ có những truyền thuyết quanh thân thế sự nghiệp, danh tướng Phạm Tử Nghi còn có những truyền tích xung quanh cái chết của mình. Trong khi Tử Nghi đang thắng trận, nhà Minh dùng kế sai người bắt cóc mẹ ông và ra điều kiện cho ông phải đầu hàng. Tử Nghi bèn xin giảng hòa để tạm bãi binh nhằm cứu mẹ. Nhưng khi ông đến hội ước giảng hòa thì người Minh liền bắt ông. Khi biết mắc phải mưu gian của giặc, trước khi ngã ngựa, ông còn lớn tiếng mắng nhiếc bọn phản bội lời ước: “Chúng bay là lũ tiểu nhân, lòng chó má, tao thề sống chưa báo thù cho nước thì thác sẽ rửa hận cho nhà”. Sau đó quân Minh cho đao phủ chém đầu ông, đem bêu ở chợ, còn xác thì đốt thành tro, rắc cho gió thổi bay. Tương truyền rằng, ngay hôm ấy trên đất nhà Minh, dân mắc dịch lớn, súc vật chết hại rất nhiều, cả phương Bắc đều xáo động.
Trước oai linh của ông, nhà Minh phải hạ lệnh làm một hòm đá trong quan ngoài quách, đặt thủ cấp của ông vào trong rồi làm lễ công hầu mà tế đưa. Đặt hòm đá trên chiếc bè nhỏ, trên che một chiếc lọng xanh thả trôi theo dòng nước về phương Nam. Quách đá trôi đến Đầm Hồng thì có ông chài được Thần báo mộng, đem rước lên thuyền, thuyền không cần chèo, cứ thế trôi đi đến bến sông Niệm thì bè dừng lại. Sấm dậy, gió nổi ầm ầm trong làng từ quan viên đến trai tráng tề chỉnh ra rước hòm đá về Lăng Đôn Niệm hiện nay làm lễ an táng. Dân làng quê hương lập lăng, miếu, đền tôn thờ vị tướng mà khi còn sống thì làm kẻ thù phải kính nể, đến khi thác mà anh linh vẫn còn gây được tai họa khiến quân giặc phải khiếp sợ. Ngọc phả Phạm Tử Nghi còn cho biết, phàm là 2 bên bến bờ sông thuộc cả 2 nước nơi mà bè trôi qua đều có đền thờ ông.
- KHẢO TẢ DI TÍCH
Mở đầu cho Từ Chính Nghĩa Xá là chiếc cổng "nhất môn" xây theo kiểu "lầu son gác tía" quen thuộc của kiến trúc cổ truyền Việt Nam. Cổng từ nằm ven đường Thiên Lôi sừng sững như biển chỉ đường đón đưa du khách về thăm di tích.
Tương truyền, đường Thiên Lôi là dấu vết của con đê ngăn mặn do Phạm Tử Nghi trực tiếp huy động nhân dân trong vùng đào đắp, và là nơi ông dày công luyện tập võ nghệ thuở thiếu thời. Kiến trúc chính quay hướng Nam, hòà hợp với quan niệm của người xưa: "Lấy vợ hiền hoà , làm nhà hướng Nam". Trước từ có hồ nước rộng, vết tích của một nhánh sông cổ, nhưng tiếc thay hồ nước đã bị biến thành nơi chứa nước thải của sinh hoạt phố phường cần phải được cải tạo lại cho khang trang, đẹp đẽ và nên trồng sen xanh ngát hương thay cho bèo Nhật Bản trôi dạt, hợp tan theo sóng nước. Từ Chính Nghĩa Xã bối cục theo lỗi chữ đinh gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung. Mái lợp ngói vẩy rồng cỏ kính, rêu phong. Bờ nóc đắp bằng vôi vữa, để trơn không trang trí gì ngoài mâm ngũ quả do hổ phù ngậm chữ thọ đội ở chính giữa.
.jpg)
.jpg)
Di tích là nơi bảo tồn nhiều đồ tế khí, tượng thành hoàng có giá trị nghệ thuật trang trí và điêu khắc. Những di vật này đều được sơn son thếp vàng rực rỡ, đề tài trang trí đa dạng như rồng phượng, vân ám, hoa lá cách điệu, hổ phù... nhưng dường như đồ án hổ phù được sử dụng nhiều nhất. Trong các di tích cổ, người xưa thường dùng biểu tượng hồ phù ngậm mặt trăng, hoặc mặt trời, hay chữ thọ (một biểu tượng của mặt trăng) để cầu mong phồn thực, hòa bình và phong đăng hòa cốc.
V. GIÁ TRỊ LỊCH SỬ, NGHỆ THUẬT VÀ VĂN HÓA
Từ Chính Nghĩa Xá được coi là ngôi đền tình nghĩa của nhiều thế hệ cư dân quê hương Phạm Tử Nghi và ông được tôn vinh là "Đức thánh Niệm". Phạm Tử Nghi là bậc thánh nhân được tôn thờ ở nhiều làng xã thuộc miền Đông Bắc Tổ quốc, trong đó có những di tích chính như đình Niệm Nghĩa, lăng Đôn Nghĩa, miếu An Dương, đền Cái Tắt... Đặc biệt, phố Trần Nguyên Hãn ngày nay đã một thời mang tên là đường Phạm Tử Nghi.
Phạm Tử Nghi xuất thân từ tầng lớp bình dân, bước lên vũ đài chính trị thời Mạc bằng thanh gươm bạc. Ông là người có công lao to lớn trong sự nghiệp mở mang vùng đất phía Đông Nam nội thành Hải Phòng. Tên tuổi ông còn in đậm, thấm sâu trong lòng nhân dân. Tương truyền, ông rất linh ứng, bởi thế đền thờ ông được coi là một trong tứ linh từ của huyện An Dương xưa.
VI.SINH HOẠT VĂN HÓA LỄ HỘI TRUYỀN THỐNG
Người dân quanh khu Vĩnh Niệm ngày nay vẫn còn truyền tai nhau câu ca dao nói về việc 3 lăng Đôn, Niệm, Nghĩa Xá chia nhau phụng thờ Đức thánh Niệm:
“Bể dâu thay đổi cuộc đời
Làng xưa Vĩnh Niệm sau dời làm ba
Làng Nghĩa Xã, đấy là nhà
Dựng ngôi đền chính, một tòa khang trang
Làng Đôn, lăng, miếu, đèn hương.
Còn làng Niệm Nghĩa phụ vương mộ phần.
Ba làng vẫn một tinh thần
Ấm no, hạnh phúc nhờ ân đức Người”
Hằng năm, cứ vào ngày 14/9 âm lịch, nhân dân quanh vùng nô nức trẩy hội đình Niệm Nghĩa, lăng Đôn Nghĩa, Từ Chính Nghĩa Xá... và ngày hội trở thành một hoạt động văn hóa truyền thống sâu đậm của con người trên mảnh đất Hải Phòng lịch sử.
Chia sẻ:
